හෝමුස් සමුද්‍ර සන්ධිය වසයිද? ලෝක තෙල්මිල දෙගුණයකින් ඉහාල යා හැකියි ද? ඉරාන-ඇමරිකා ගැටුමෙන් ලෝකයට සහ ශ්‍රී ලංකාවට සිදුවන දේ!

ලෝකයේ වඩාත්ම තීරණාත්මක බලශක්ති ධමනිය වන හෝමුස් සමුද්‍ර සන්ධිය, ඉතිහාසයේ නොවූ විරූ භූ දේශපාලනික අර්බුදයක කේන්ද්‍රස්ථානය බවට පත්ව ඇත. මැදපෙරදිග කලාපයේ හදිසි මිලිටරි උත්සන්නවීමක් සමඟින්, ලෝකයම බලා සිටින්නේ ඊළඟට කුමක් සිදුවේද කියායි.

ගැටුමේ ආරම්භය – ඇමරිකානු ප්‍රහාර

මෙම උග්‍ර වූ ආතතියට සෘජු හේතුව වූයේ 2025 ජූනි 22 වන ඉරිදා ඇමරිකානු ජනාධිපති ඩොනල්ඩ් ට්‍රම්ප් විසින් ඇමරිකාව ඉරානයේ ප්‍රධාන න්‍යෂ්ටික ස්ථාන තුනකට ප්‍රහාර එල්ල කිරීමයි: ෆෝඩෝ, නටාන්ස් සහ ඉස්ෆහාන්. මෙම ප්‍රහාර සඳහා “බංකර්-බස්ටර් බෝම්බ” සහ ටොමාහෝක් කෲස් මිසයිල භාවිතා කර ඇති අතර, ට්‍රම්ප් ජනාධිපතිවරයා ඒවා “විශිෂ්ට මිලිටරි සාර්ථකත්වයක්” ලෙස හඳුන්වමින්, ඉරානයේ න්‍යෂ්ටික පහසුකම් “සම්පූර්ණයෙන්ම විනාශ වූ” බව ප්‍රකාශ කළේය.  

කෙසේ වෙතත්, ඉරානය ප්‍රහාර පිළිගත් නමුත්, තම න්‍යෂ්ටික කටයුතු නතර නොකරන බවත්, ෆෝඩෝ ස්ථානයට සුළු හානියක් පමණක් සිදු වූ බවත්, විකිරණශීලී දූෂණයක් නොමැති බවත් වාර්තා කළේය. ඇමරිකාව සෘජුවම මැදිහත් වූ පළමු අවස්ථාව මෙය වන අතර, එය කලාපීය ගැටුමේ ගැඹුරු වෙනසක් සනිටුහන් කරයි.  

හෝමුස් සමුද්‍ර සන්ධිය වසා දමයිද?

ඇමරිකානු ගුවන් ප්‍රහාරවලට ක්ෂණික හා දැඩි ප්‍රතිචාරයක් ලෙස, ඉරාන පාර්ලිමේන්තුව, මජ්ලිස්, 2025 ජූනි 22 වන ඉරිදා, උපායමාර්ගික වශයෙන් වැදගත් හෝමුස් සමුද්‍ර සන්ධිය වසා දැමීමට යෝජනාවක් අනුමත කළ බව වාර්තා වේ.  

නමුත් මෙහි වැදගත් කරුණක් තිබේ: පාර්ලිමේන්තුව වසා දැමීමට අනුමැතිය ලබා දුන්නද, මෙම දැඩි පියවර ක්‍රියාත්මක කිරීමේ අවසාන තීරණය ඇත්තේ ඉරානයේ උත්තරීතර ජාතික ආරක්ෂක කවුන්සිලයට (SNSC) ය. මෙය ඉරානයට සිය ස්ථාවරය ප්‍රදර්ශනය කිරීමට ඉඩ සලසන අතරම, උපායමාර්ගික නම්‍යශීලීභාවය රඳවා ගැනීමටත්, ක්ෂණික, ස්වයං-විනාශකාරී ගැටුමක් වළක්වා ගැනීමටත් අවස්ථාව සලසයි.  

හෝමුස් සමුද්‍ර සන්ධිය “ලෝකයේ වඩාත්ම වැදගත් තෙල් ප්‍රවාහන සන්ධිය” ලෙස ඇමරිකානු බලශක්ති තොරතුරු පරිපාලනය විසින් හඳුන්වනු ලැබේ. ගෝලීය තෙල් පරිභෝජනයෙන් 20% ක් පමණ සහ ලෝකයේ ද්‍රව ස්වභාවික වායු (LNG) වෙළඳාමෙන් 20% ක් පමණ මෙම පටු ජල මාර්ගය හරහා ගමන් කරයි. පර්සියානු බොක්ක වෙත ඇති එකම සමුද්‍ර පිවිසුම මෙය වන අතර, බොක්කෙන් පිටතට කිසිවක් නැව්ගත කිරීමට වෙනත් විකල්ප මුහුදු මාර්ගයක් නොමැත.  

ඇමරිකාවේ ප්‍රතිචාරය: රතු ඉරි සහ ප්‍රතිප්‍රහාර

ඇමරිකා එක්සත් ජනපදය හෝමුස් සමුද්‍ර සන්ධිය සම්බන්ධයෙන් පැහැදිලි සහ ස්ථිර ස්ථාවරයක් පවත්වාගෙන යයි. ඉරානය විසින් මෙම වැදගත් ජල මාර්ගය වසා දැමීමට දරන ඕනෑම උත්සාහයකට දැඩි ලෙස ප්‍රතිචාර දැක්වීමට ඇමරිකාව සූදානම් බවට සංඥා කර ඇත. බහරේනයේ ස්ථානගත කර ඇති පස්වන බලඇණිය ඇතුළුව, කලාපයේ සැලකිය යුතු නාවික හමුදා පැවැත්මක් පවත්වාගෙන යයි.  

ඇමරිකානු නිලධාරීන් පැහැදිලිවම අනතුරු අඟවා ඇත්තේ, සමුද්‍ර සන්ධිය වසා දැමීමට දරන ඕනෑම පියවරක් “ඇමරිකා එක්සත් ජනපදයෙන් ප්‍රතිප්‍රහාරයක් අවුලුවාලීමට ඉඩ ඇති” බවත්, එය “මිලිටරි ප්‍රතිචාරයක් අවුලුවාලිය හැකි” බවත්ය. එවැනි වසා දැමීමක ප්‍රතිවිපාක “ඉරානයටම දරුණු වනු ඇති” බවත්, එය ටෙහෙරානයට “ආර්ථික සියදිවි නසාගැනීමක්” වනු ඇති බවත් ඇමරිකාව අවධාරණය කර ඇත.  

භූ දේශපාලනික චෙස් ක්‍රීඩාව: චීනයේ සහ රුසියාවේ භූමිකාවන්

හෝමුස් සමුද්‍ර සන්ධිය වටා ඇති අර්බුදය ප්‍රධාන ගෝලීය බලවතුන් වන චීනය සහ රුසියාව ද සම්බන්ධ කරගෙන ඇත. ඇමරිකානු රාජ්‍ය ලේකම් මාර්කෝ රූබියෝ, හෝමුස් සමුද්‍ර සන්ධිය වසා දැමීම වැළැක්වීම සඳහා ඉරානය සමඟ රාජ්‍ය තාන්ත්‍රික හා ආර්ථික බලපෑම් භාවිතා කරන ලෙස බීජිං වෙත ප්‍රසිද්ධියේ ඉල්ලා සිටියේය. චීනය සිය බලශක්ති අවශ්‍යතා සඳහා සමුද්‍ර සන්ධිය මත “දැඩි ලෙස රඳා පවතින” බවත්, ඉරානයේ “විශාලතම පාරිභෝගිකයා” බවත් රූබියෝ අවධාරණය කළේය.  

කෙසේ වෙතත්, චීනයේ ස්ථාවරය සංකීර්ණයි. සමුද්‍ර සන්ධිය විවෘතව තබා ගැනීම ඔවුන්ගේ ආර්ථික අවශ්‍යතාවලට අනුකූල වුවද, බීජිං ඇමරිකානු මිලිටරි ක්‍රියා හෙළා දකිමින්, වොෂින්ටනයේ විශ්වසනීයත්වයට හානි වූ බවත්, ක්ෂණික සටන් විරාමයක් ඉල්ලා සිටියේය.  

මේ අතර, ටෙහෙරානය මොස්කව් සමඟ සිය උපායමාර්ගික සබඳතා ශක්තිමත් කරමින් සිටී. ඉරාන විදේශ අමාත්‍ය අබ්බාස් අරග්චි, 2025 ජූනි 23 වන ඉරිදා රාත්‍රියේ මොස්කව් වෙත පැමිණියේ රුසියානු ජනාධිපති ව්ලැඩිමීර් පුටින් සහ අනෙකුත් ජ්‍යෙෂ්ඨ රුසියානු නිලධාරීන් සමඟ ඉහළ මට්ටමේ සාකච්ඡා සඳහාය. මෙම සංචාරයේ ප්‍රධාන අරමුණ වන්නේ ඉරානයේ න්‍යෂ්ටික ස්ථානවලට ඇමරිකාව සහ ඊශ්‍රායලය එල්ල කළ මෑත කාලීන ප්‍රහාර සාකච්ඡා කිරීමයි.  

ගෝලීය ආර්ථික බලපෑම: දෝලනය වන රැල්ල

හෝමුස් සමුද්‍ර සන්ධිය වසා දැමීමේ හැකියාව ගෝලීය ආර්ථිකයට පැවැත්මේ තර්ජනයක් එල්ල කරයි. එවැනි බාධාවක් “දරුණු ගෝලීය ආර්ථික ප්‍රතිවිපාක” සහ “දුරදිග යන බලපෑම්” මුදා හරිනු ඇත.  

වඩාත්ම ක්ෂණික හා නාටකාකාර බලපෑම වනුයේ ගෝලීය තෙල් හා ගෑස් මිලෙහි පෙර නොවූ විරූ ඉහළ යාමකි. සමුද්‍ර සන්ධිය වසා දැමුවහොත්, ගෝලීය තෙල් මිල “ගෝලීය වශයෙන් ඉහළ යනු ඇත”. විශ්ලේෂකයින් පුරෝකථනය කරන්නේ බොරතෙල් මිල ඩොලර් 80 ට අඩු මට්ටමේ සිට බැරලයකට ඩොලර් 120-150 දක්වා නාටකාකාර ලෙස ඉහළ යා හැකි බවයි. ක්ෂණිකව 30% සිට 50% දක්වා ඉහළ යාමක් පුළුල් ලෙස අපේක්ෂා කෙරේ.  

තත්ත්වය මිල පරාසය (ඇමරිකානු ඩොලර් බැරලයකට)
වත්මන් මිල (2025 ජූනි 23) ~$78.89
ප්‍රහාරයට පෙර මිල (2025 ජූනි 12-13) ~$69-$74
අර්ධ බාධා/ආතතිය වැඩිවීම ~$80-$100
සම්පූර්ණ වසා දැමීම (ක්ෂණික ඉහළ යාම) ~$120-$150+
 
බැරලයකට ඩොලර් 150+ ක තෙල් මිල කම්පනයක් ගෝලීය උද්ධමන සර්පිලාකාරයක් අවුලුවාලීමට ඉඩ ඇති අතර, සියලුම අංශ හරහා නිෂ්පාදන හා ප්‍රවාහන පිරිවැය සැලකිය යුතු ලෙස වැඩි කරනු ඇත. මෙය පාරිභෝගික මිලදී ගැනීමේ ශක්තිය ඛාදනය කරනු ඇති අතර, පුළුල් ගෝලීය ආර්ථික අවපාතයක අවදානම සැලකිය යුතු ලෙස වැඩි කරනු ඇත.  

ශ්‍රී ලංකාවේ අවදානම: පීඩනයට ලක් වූ ජාතියක්

ශ්‍රී ලංකාවේ ආර්ථිකය බාහිර කම්පනවලට දැඩි ලෙස ගොදුරු විය හැකි අතර, මැදපෙරදිග උග්‍ර වන ආතතිය මෙම අවදානම් තත්ත්වය තවත් උග්‍ර කරයි. මෙම අවදානම මූලික වශයෙන් පැන නගින්නේ ආනයනික බලශක්තිය මත, විශේෂයෙන්ම මැදපෙරදිගින් ලැබෙන බලශක්තිය මත දැඩි ලෙස රඳා පැවතීමෙනි.  

2024 දී ශ්‍රී ලංකාවේ මුළු ආනයන බිල්පතෙන් 23.11% ක් ඉන්ධන ආනයන වලින් සමන්විත වූ අතර, එය දළ වශයෙන් ඇමරිකානු ඩොලර් බිලියන 4.3 කි. ගෝලීය තෙල් මිල ඉහළ යාමේ සෘජු බලපෑම ශ්‍රී ලංකාවට විශාල මූල්‍ය බරක් වනු ඇත. ගෝලීය ඉන්ධන මිලෙහි සුළු 10% ක වැඩිවීමක් පවා ශ්‍රී ලංකාවේ වාර්ෂික ඉන්ධන ආනයන බිල්පතට අමතර ඇමරිකානු ඩොලර් මිලියන 404 ක බරක් පටවනු ඇත.  

මෙම උග්‍ර වන අර්බුදය ශ්‍රී ලංකාවේ “බිඳෙනසුලු පශ්චාත්-අර්බුද ප්‍රකෘතියට” සෘජුවම තර්ජනය කරයි. ඉහළ ඉන්ධන පිරිවැය ආර්ථිකය පුරා සෘණාත්මක බලපෑම් දාමයක් අවුලුවනු ඇත: නිෂ්පාදන, සැපයුම්, කෘෂිකර්මාන්තය, නැව්ගත කිරීම සහ රසායනික කර්මාන්ත සඳහා ආදාන පිරිවැය වැඩිවීම; රැකියා අහිමිවීම් සහ ගෘහස්ථ ආදායම් අඩුවීම; සහ ඉහළ ප්‍රවාහන පිරිවැය හේතුවෙන් අපනයන තරඟකාරිත්වය අඩුවීම.  

ක්ෂණික අපේක්ෂාව: ඊළඟට කුමක් සිදුවේද?

ඉදිරි පැය කිහිපය සහ දින මැදපෙරදිග උග්‍ර වන අර්බුදය සහ එහි ගෝලීය ප්‍රතිවිපාක සඳහා තීරණාත්මක වේ. වඩාත්ම ක්ෂණික හා තීරණාත්මක වර්ධනය වනුයේ හෝමුස් සමුද්‍ර සන්ධිය වසා දැමීම සම්බන්ධයෙන් ඉරානයේ උත්තරීතර ජාතික ආරක්ෂක කවුන්සිලයේ අවසාන තීරණයයි.  

ගෝලීය වෙළඳපොළවල් සඳුදා විවෘත වන විට දැඩි අස්ථාවරත්වයකට මුහුණ දීමට සූදානම් වන අතර, උග්‍ර වූ ආතතියට ප්‍රතිචාර වශයෙන් බොරතෙල් මිල තවදුරටත් ඉහළ යනු ඇතැයි අපේක්ෂා කෙරේ. ඉරාන විදේශ අමාත්‍ය අරග්චිගේ මොස්කව්හි පැවැත්වෙන ඉහළ මට්ටමේ සාකච්ඡාවල ප්‍රතිඵලය ද සමීපව නිරීක්ෂණය කරනු ඇත.  

ඉරානය ගැඹුරු උභතෝකෝටිකයකට මුහුණ දෙයි: ඇමරිකානු ප්‍රහාරවලට ප්‍රතිප්‍රහාර එල්ල කරන්නේ කෙසේද යන්න, නමුත් විනාශකාරී ස්වයං-හානියක් වළක්වා ගන්නේ කෙසේද යන්නයි. ටෙහෙරානය ප්‍රතිප්‍රහාර එල්ල කරන බවට ප්‍රතිඥා දී ඇතත්, හෝමුස් සමුද්‍ර සන්ධිය වසා දැමීම “අවසාන විසඳුමක්” ලෙස පුළුල් ලෙස සැලකේ.  

නිගමනය

වත්මන් තත්ත්වය ඇමරිකා-ඊශ්‍රායල-ඉරාන ගැටුමේ “අවදානම් සහිත හැරවුම් ලක්ෂ්‍යයක්” නියෝජනය කරයි. එක්සත් ජාතීන්ගේ මහලේකම්වරයා “අනතුරුදායක උත්සන්නවීම” පිළිබඳව “දැඩි කනස්සල්ල” පළ කර ඇති අතර, “මෙම ගැටුම වේගයෙන් පාලනයෙන් තොර විය හැකි – සිවිල් වැසියන්ට, කලාපයට සහ ලෝකයට විනාශකාරී ප්‍රතිවිපාක සහිතව” යනුවෙන් අනතුරු අඟවා ඇත.  

මෙම සිදුවීම් බල තුලනයේ සියුම් බව, ගෝලීය බලශක්ති ආරක්ෂාව සඳහා ඇති ඉහළ අවදානම් සහ පුළුල්, අනපේක්ෂිත කලාපීය යුද්ධයක් වැළැක්වීම සඳහා සියලු පාර්ශ්වයන්ට උපරිම සංයමයක් පවත්වා ගැනීමේ අවශ්‍යතාව අවධාරණය කරයි.